پیکرهها و مجموعه دادهها
ویژگیهای آیات علمی در مقایسه با آیات طبیعی و فراطبیعی
درنتیجه سه دسته آیات ایجاد و برای اختصار آیات علمی، آیات طبیعی و آیات فراطبیعی نامیده شد. با مطالعه پژوهشهای موجود درباره آیات علمی، ویژگیهایی که احتمال دارد بهعنوان شاخصه این دسته آیات نقش داشته باشد، استخراج شد. پسازآن پیکرهای از ۱۵۰ آیه از سه دسته و ویژگیهای آنها ساخته شد و برای تحلیل این پیکره و بهدست آوردن ویژگیهای شاخص در دسته اول، با روش رایانشی، از الگوریتم تحلیل درخت تصمیم استفاده شده است. یافته این پژوهش، مؤلفههای زبانی قرآن در وصف پدیدههای طبیعی است.
ویژگیهای زیر بهترتیب بیشترین احتمال وقوع در آیات علمی را دارد: وجود تعدد تحلیل نحوی، طولانی بودن آیه، وجود عبارت برانگیزاننده فکر، وجود ابواب مزید، تنوع حروف، تعداد مشتقات و چندمعنایی. آنچه به روشنی مشهود است این است که همه ویژگیهای فوق در یک اثر مشترکند و آن نیازمند ساختن فهم آیه به تتبع و اجتهاد تفسیری بیشتر. این پژوهش نشان میدهد در آیاتی که اوصاف دقیق و داوریپذیر از پدیدههای طبیعی ارائه میدهد، ویژگیهای شاخصی بهکار رفته که شایسته است، با تتبعی عمیقتر و با استفاده از قواعد تفسیری ناظر به این ویژگیها تبیین شود.
مجموعه داده قرآنی اسباب النزول
تحلیل آماری دادهها نشان داد، 10 درصد از کل آیات قرآن کریم در منابع مذکور دارای روایت سبب نزول است. حال بر اساس روش ارزیابی و فرضهای این پژوهش، حدود ۱۰ درصد از آیات مورد بررسی (1 درصد از قرآن)، فهم کاملا وابسته به روایات سبب نزول دارند. در ۷2 درصد از این موارد (هفت درصد از قرآن)، سبب نزول بر فهم بهتر آیه اثر میگذارد، اگرچه در مواجهه اولیه، آیه دارای ظهور عرفی است و ابهامی در آن به چشم نمیخورد.
همچنین 8 درصد از روایات مورد بررسی، هیچ تاثیری بر فهم آیه ندارند، بنابراین نقش روایات سبب نزول موجود در منابع اهل سنت، بر فهم اولیه آیات ناظر به آن، اگرچه قابل انکار نیست، اما وابستگی چندانی ایجاد ننموده است، زیرا تاثیر اغلب این روایات (82 درصد) به اندازه بهبود اندک فهم اولیه آیه (نمره 1 و 2) است، بهطوریکه آن روایت، تنها قرینه دستیابی به فهم ثانویه آن آیه نیست.
متن تا داده: توسعه یک مجموعه داده قرآنی برای مطالعات میانرشتهای زیستمحیطی
هدف از این مطالعه، توسعه یک مجموعه داده جامع برای تحقیقات میانرشتهای در مورد قرآن و محیط زیست است. این مطالعه که با رویکردی توصیفی-تحلیلی انجام شده است، تمام آیات قرآن را بر اساس ترجمههای معتبر و تفاسیر اصلی، از جمله المیزان، الکشاف، التبیان و تفسیر نمونه، بررسی کرده است. در این فرآیند، ۷۶۶ آیه مربوط به روابط انسان و محیط زیست شناسایی و در ۱۵ دسته طبقهبندی شدند، مانند: انسان به عنوان بخشی از طبیعت، خلافت انسان در زمین، تسخیر طبیعت، استفاده مشروع از نعمتهای طبیعی در دنیا و آخرت، و ممنوعیت فساد و تخریب محیط زیست. علاوه بر این، ۸۳۳ نمونه زیستمحیطی استخراج و در هشت دسته اصلی گروهبندی شدند: آب و هوا و جو (۲۷٪)، محیط زیست دریایی (۱٪)، محیط زیست حیوانی (۱۰٪)، محصولات حیوانی (۶٪)، محیط زیست گیاهی (۱۹٪)، محصولات گیاهی (۸٪)، منظومه شمسی (۲۲٪) و صنایع انسانی مشتق شده از طبیعت (۷٪). تحلیل مفهومی نشان داد که این روابط را میتوان در سه سطح کلیدی - اخلاقی، فقهی و اخروی - تفسیر کرد و نشان داد که قرآن طبیعت را بهعنوان نعمتی الهی و امانتی که به بشر داده شده است، معرفی میکند و بر استفاده صحیح و پیامدهای اخلاقی و آخرالزمانی فساد زیستمحیطی تأکید دارد.
این مجموعه دادهها که اکنون در پژوهشکده مطالعات قرآنی میانرشتهای دانشگاه شهید بهشتی نگهداری میشود، مبنای جدیدی را برای تحقیقات آینده در اخلاق زیستمحیطی و فقه اسلامی و همچنین برای بازاندیشی در پاسخ به بحرانهای زیستمحیطی معاصر فراهم میکند.
مجموعه آیه آغازین سور قرآن
یافتهها: 11 حالت کلی تحلیل نحوی و ۱۴ موضوع اساسی قرآنی و ۱۴ حالت تاکیدی و موارد دیگر در آیات آغازین مشاهده شد؛ ضمن آن که این آیات در هر یک از این حالات به صورتهای مختلف کمی و کیفی با هم تفاوت دارند، این یافته نشان میدهد، سبک شروع قرآن از جهت تنوع محتوایی و ساختاری آیه آغازین سور بسیار قابل توجه است و نوعی جامعیت دارد. همچنین در نتیجهی تحلیل خوشهها مشخص شد، سورههایی که محتوای مشترک و مشابه دارند همخوشه شدهاند. یعنی بیش از ویژگیهای آیه نخست، موضوع و محتوای کلی سوره در خوشهبندی رایانشی اثرگذار بوده است. در نتیجه بر اساس روش به کار رفته در این پژوهش، سبک شروع کمتر از محتوا در تعیین خوشه هر سوره موثر به نظر میرسد.
مجموعه داده آیات گفتگوهای انسانی پیامبران
با توجه به نقش گفتگوی سازنده در بهبود روابط انسانی از یک سو و الگو بودن پیامبران در نگرش دینی از سوی دیگر، هدف از این پژوهش استخراج الگوی گفتگوهای انسانی پیامبران در قرآن کریم است. به این منظور برای مطالعه و تحلیل روشمند آیات گفتگوی پیامبران از قواعد انجمنی استفادهشده که یکی از روشها و الگوریتمها در علم دادهکاوی رایانشی است. با استفاده از این الگوریتم میتوان شرایط حاکم بر گفتگو را بر اساس نحوه باهمآیی ویژگیهای گفتگو تحلیل نمود. در این پژوهش ابتدا یک مجموعه داده از گفتگوهای انسانی پیامبران و معیارها و ویژگیهای مؤثر در هرکدام از گفتگوها تهیه شد. سپس با تحلیل دادهها با روش قواعد انجمنی، الگوی گفتگوی پیامبران استخراج شد.
یافتههای پژوهش نشان میدهد، در کل قرآن کریم ۵۹۱ آیه اختصاص به گفتگوی انسانی پیامبران دارد که بهصورت ۱۶۰ گفتگوی مجزّا قابلتفکیک است. با تعیین ویژگیهای تأثیرگذار در یک گفتگو و استخراج این ویژگیها برای تمامی گفتگوهای انسانی پیامبران، الگوی گفتگوی پیامبران توسط 15 قاعده ارائه شد. برای نمونه یکی از قواعد به این صورت است: درصورتیکه پیامبران شروعکننده گفتگو در طرف اول باشند و موضوع موردگفتگو اعتقادی باشد آنگاه با درصد اطمینان ۵8% روش گفتگوی پیامبران استفهامی است و با درصد اطمینان55% گفتگو بهصورت طولانی است. همچنین با درصد اطمینان 90% وضعیت گوینده به شکل اصلی است. همچنین معلوم شد، ۷3% از آیات گفتگوی انسانی پیامبران در سُوَر مکّی واقعشدهاند و بیشتر این آیات دارای تأکید هستند. آرایههای ادبی (تشبیه، التفات، ایجاز، اطناب) و انواع ابهام (چندمعنایی، تقدیموتأخیر، حذف و اضافه) بسیار اندک در متن گفتگوها دیده شد. در نتیجه میتوان ادعا نمود که گفتگوی پیامبران که در قرآن ذکر شده، دارای الگوی قابل استخراج است و این الگو با روش بهکار رفته در این پژوهش در قالب ۱۵ قاعده ارائه شده است.